Blog voor Uitgeverij Pica

BLOG 1

Leren is noteren

De kracht van handgeschreven aantekeningen in de les

In een tijd waarin digitale technologie steeds dominanter wordt in het onderwijs, dreigt een sleutelvaardigheid binnen het leerproces op de achtergrond te raken: schriftelijk aantekeningen maken. Toch wijst wetenschappelijk onderzoek uit dat schrijven veel meer is dan een manier om woorden op papier te zetten. Het is een krachtig middel om leerlingen te activeren, hen te betrekken bij het leerproces en diepgaand begrip te stimuleren. Wanneer leerlingen schrijven zetten ze niet alleen hun gedachten op papier, maar maken ze zich informatie eigen, versterken ze hun geheugen en blijven ze beter gefocust. In deze blog beschrijf ik waarom het belang van schriftelijke aantekeningen maken niet gaat over nostalgie, maar over een wezenlijke bouwsteen van leersucces.

De vervanging van de pen door het toetsenbord heeft ervoor gezorgd dat een fundamenteel component van het denkproces, actief nadenken en structureren van wat er wordt overgedragen, minder wordt benut. Veel jongeren transcriberen met een toetsenbord letterlijk de woorden van een docent of de informatie op het bord, maar bewerken de overgedragen kennis niet of nauwelijks. Dit in tegenstelling tot de schrijvende leerling. Schrijven gaat immers langzamer dan typen. Deze vertraging dwingt de leerling hoofd- en bijzaken te onderscheiden en in eigen woorden compacte, betekenisvolle beschrijvingen te maken van de geboden informatie. Schrijven helpt leerlingen om zich te concentreren op de leerstof. Het dwingt hen om actief en gefocust te blijven, in plaats van informatie oppervlakkig te consumeren.

Paul Kirschner wees ons al in 2015 op diverse onderzoeken die het belang van handgeschreven notities voor het leren benadrukken. Zoals de studie van Mueller en Oppenheimer (2014), waaruit blijkt dat leerlingen die aantekeningen maken met pen en papier beter leren dan leerlingen die aantekeningen typen. Dit geldt zowel voor het leren van feiten als het begrijpen van de lesstof. Bovendien kunnen mensen zich woorden beter herinneren en deze herkennen wanneer zij met een pen schrijven, omdat de extra bewegingsinformatie een complexer geheugenspoor creëert. In een recent Noors onderzoek (Van der Weel & Van der Meer, 2024) werd bij studenten die met de hand schreven een grotere connectiviteit gevonden in het brein dan bij studenten die typten, met name in de hersengolven die verband houden met geheugenvorming. Studenten die schrijven kunnen informatie beter reproduceren en toepassen (Kiefer et al., 2015) en presteren over het algemeen beter op toetsen (Flanigan et al., 2024).

Een omvangrijke reviewstudie van Dunlosky et al. (2013) toonde al aan dat het máken van en herlezen van notities de leerling niet veel oplevert. Enkel diepgaande aantekeningen waarbij de leerling de geboden informatie actief verwerkt, herstructureert en aanvult met extra kennis en inzichten is effectief (Liu & Uesaka, 2022). Als schriftelijke aantekeningen maken een routine is in de klas, dan wordt de leerling direct geactiveerd om niet alleen te luisteren, maar ook om hetgeen gezegd wordt te verwerken en te ordenen. Schriftelijke aantekeningen kunnen vervolgens worden aangevuld met kleurcodes, aanwijzingen met symbolen en getekende visualisaties. Dit dubbele coderingsproces van woorden en beelden in het brein versterkt en verrijkt het leerproces.

Schrijven in de les is dus meer dan alleen een manier om informatie vast te leggen; het is een actieve leerstrategie die betrokkenheid, begrip en het geheugen versterkt. Door schrijven te integreren in het leerproces, kunnen leerlingen diepgaander leren en succesvoller zijn in het toepassen van hun kennis.

Schriftelijke aantekeningen in de les? Tien tips op een rijtje

1. Zorg ervoor dat leerlingen beschikken over de juiste schrijfmaterialen.

2. Leer leerlingen hoe je inhoudelijk goede aantekeningen maakt: een goede samenvatting bevat kerninformatie in eigen woorden, verrijkt met extra kennis en inzichten.

3. Stimuleer het gebruik van kleuren en symbolen voor het ordenen van de lesstof.

4. Stimuleer het gebruik van tekeningen, pijlen en diagrammen voor visualisatie van complexe concepten.

5. Laat aantekeningen aanvullen met informatie uit boeken, artikelen of online bronnen.

6. Leer begrippen en concepten uit aantekeningen omzetten in vragen.

7. Laat leerlingen aantekeningen met elkaar bespreken, om lacunes in begrip te ontdekken en van de ander te leren.

8. Zorg voor voldoende tijd en ruimte in de les voor het maken van aantekeningen.

9. Pas je verteltempo aan en las denk -en schrijfpauzes in.

10. Adviseer leerlingen hun aantekeningen goed te bewaren. Ze vormen een waardevol naslagwerk.

Door: Inge Verstraete
Gepubliceerd op 19 februari 2025

Bronnen

Dunlosky, J., Rawson, K. A., Marsh, E. J., Nathan, M. J., & Willingham, D. T. (2013). Improving students’ learning with effective learning techniques: Promising directions from cognitive and educational psychology. Psychological Science in the Public Interest, 14(1), 4-58.

Flanigan, A. E., Wheeler, J., Colliot, T., Lu, J., & Kiewra, K. A. (2024). Typed versus handwritten lecture notes and college student achievement: A meta-analysis. Educational Psychology Review, 36(3), 78. https://doi.org/10.1007/s10648-024-09914-w

Kiefer, M., Schuler, S., Mayer, C., Trumpp, N. M., Hille, K., & Sachse, S. (2015). Handwriting or typewriting? The influence of pen- or keyboard-based writing training on reading and writing performance in preschool children. Advances in Cognitive Psychology, 11(4), 136-146.

Kirschner, P. A. (2015, 9 juni). Typen of schrijven. Didactief online. Geraadpleegd op 29 januari 2025, van https://didactiefonline.nl/blog/paul-kirschner/typen-of-schrijven

Kirschner, P. A. (2024, 11 augustus). Noteer dit, maar wel met de hand. Geraadpleegd op 29 januari 2025, van https://www.kirschnered.nl/2024/08/11/noteer-dit-maar-wel-met-de-hand/

Liu, M., & Uesaka, Y. (2022). Identification of cognitive activities that underlie variations in lecture note-taking: An exploration of Japanese and Chinese high school students’ strategies in mathematics class. Frontiers in Education, 7, 893237.

Morehead, K., Dunlosky, J., Rawson, K. A., Blasiman, R., & Hollis, R. B. (2019). Note-taking habits of 21st century college students: Implications for student learning, memory, and achievement. Memory, 27(6), 807-819.

Mueller, P. A., & Oppenheimer, D. M. (2014). The pen is mightier than the keyboard: Advantages of longhand over laptop note taking. Psychological Science, 25(6), 1159-1168.

Van der Weel, F. R. R., & Van der Meer, A. L. H. (2024). Handwriting but not typewriting leads to widespread brain connectivity: A high-density EEG study with implications for the classroom. Frontiers in Psychology, 14. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2023.1219945

Blog 2

EFFECTIEF LEREN AANLEREN HOE DAN?

door Inge Verstraete

Schoolteams die het thema leren leren op de ontwikkelagenda van hun school hebben staan, bellen mij met regelmaat. Ze ervaren dat leerlingen te weinig oefenen met lesstof, hun huiswerk niet of met mate maken, leren zonder plan van aanpak of voor de toets de stof alleen doorlezen. De te verwachten resultaten van leerlingen op basis van hun capaciteit blijven uit. Ingezette leervaardigheidslessen lijken niet aan te slaan. Wat nu?

Allereerst is het belangrijk om je te realiseren dat leerstrategieën (zie kader) een onlosmakelijk deel zijn van het leerproces in de vakles en ook binnen die context aangeleerd en geoefend zouden moeten worden. Dus niet geïsoleerd in een mentorles of trainingsuur. Leerprocessen bestaan uit een complex geheel van cognitieve –en metacognitieve kennis en vaardigheden, zelfregulerende vaardigheden en schoolse vaardigheden. De inzet van leerstrategieën zijn ondersteunend aan dit leerproces. Ze versterken het adequaat verwerken, bewerken en verankeren van kennis in het brein.

De zes meest effectieve leerstrategieën (evidence-based) zijn:

1.         Gebruik woord & beeld

Je onthoudt beter als je de lesstof zowel in woorden als beelden opslaat in je geheugen.

2.         Leg uit & check

Leg onderwerpen zo gedetailleerd mogelijk uit en check of je uitleg compleet is.

3.         Leer gespreid

Het spreiden van lesstof over de tijd helpt kennis beter te verankeren in je brein.

4.         Overhoor jezelf

Door jezelf te overhoren activeer je het geheugen en onthoud je beter.

5.         Wissel van onderwerp

Sta bij het leren van een vak niet te lang stil bij één onderwerp, maar wissel af.

6.         Gebruik concrete voorbeelden

Zet specifieke voorbeelden in om abstracte ideeën beter te begrijpen.

Vervolgens is het belangrijk om een onderscheid te maken tussen effectieve leerstrategieën en de leermethode die een leerling inzet om een leerstrategie te effectueren. Een voorbeeld. Jezelf overhoren is een van de meest effectieve leerstrategieën om je geheugen te activeren en de kennis beter te onthouden. De manier waarop je dit doet is met behulp van een leermethode, denk aan wrts, een oefentoets maken, zelf vragen bedenken, flipkaartjes maken enz. Sommige leermethoden activeren zelfs verschillende leerstrategieën, zoals de Cornell methode. Deze methode ondersteunt de volgende leerstrategieën:

o   Woord en beeld. Door in de notities naast compacte tekst ook tekeningetjes te maken en verbanden aan te geven met kleurtjes en pijlen.

o   Leg uit en check. Door na de les de gemaakte notities verder uit te werken en te checken in het boek of de informatie compleet is.

o   Overhoor jezelf. Door de notities rechts te bedekken en de ‘kernbegrippen’ aan de linkerkant uitgebreid aan jezelf uit te leggen, kun je de Cornell kun je weer inzetten om jezelf te overhoren.

Tevens dwingt een Cornell methode de leerling om met pen en papier te werken, waardoor de lerende de lesstof beter onthoudt en gedwongen wordt, zoals Paul Kirschner betoogt, om de lesstof samen te vatten ‘dan wel à la Bloom de inhoud te synthetiseren en nieuwe kennis te creëren’.[1]

Er zijn twee zaken die mij opvallen als het gaat over leermethoden die leerlingen inzetten:

1.         Leerlingen zijn niet voldoende vaardig of getraind om leermethodes goed te kunnen gebruiken. Het kost veel oefening om een leermethode onder de knie te krijgen.

2.         Leerlingen hebben te weinig kennis om te kunnen bepalen wat nu de beste leermethode is. Ze zetten in wat fijn voelt, wat het eenvoudigste is of wat ze gewend zijn om te doen, zonder te bedenken of het effectief is.

Als je goed bent in wiskunde volstaat misschien het herhalen van bepaalde formules. Maar als je de stof nog niet goed beheerst is het maken van wiskundeopdrachten de belangrijkste leermethode om jezelf te overhoren. Veel leerlingen houden het bij het herlezen van de lesstof. Hier misleidt het brein hen. Het brein herkent de lesstof, maar vertelt niet of je het ook daadwerkelijk begrijpt. Dat weet je pas als je vragen en opdrachten maakt en controleert. Lesstof herkenning geeft bij veel leerlingen het valse signaal van kennisbegrip.

Leerstrategieën worden pas effectief als je naast het wat, weet hoe, wanneer en waarom je een leermethode inzet. Leerlingen blijken volgens metacognitief onderzoek chronische zelfoverschatters, zelfs wanneer zij de leerstof nog niet goed beheersen. Leerlingen kunnen gewoonlijk moeilijk hun kunnen en kennen inschatten op terreinen waar de ervaring ontbreekt (Surma,2019, p.200).[2] En dan zetten leerlingen precies die leerstrategieën in die volgens onderzoek niet effectief blijken, namelijk het herlezen van lesstof, markeren en samenvattingen maken van letterlijk overgenomen tekst uit het boek. De docent is in deze hard nodig om de leerling te helpen bij het aanleren en inzetten van de juiste leermethode. En middels feedback aanwijzingen te geven op de ingezette leerwijze. Leerstrategieën is geen trukendoos, die zodra je die inzet ervoor zorgt dat je kennis adequaat verwerkt. We kennen genoeg voorbeelden van leerlingen die gespreid leren, alle opgegeven lesstof uit hun hoofd leren, maar de stof niet begrijpen. Zichzelf overhoren, maar geen aandacht besteden aan de zaken die ze niet goed begrijpen. Of uren op een mindmap ploeteren, maar de hoofd -en bijzaken niet goed kunnen onderscheiden. In mentorlessen wordt veelal aandacht besteed aan de vorm van de leermethode. Dus hoe je bijvoorbeeld een mindmap maakt. Maar hoe je vervolgens de complete lesstof adequaat verwerkt in een mindmap, daar is gerichte ondersteuning bij nodig van de vakdocent.

Effectief leren aanleren? Een paar tips op een rijtje.

 In de mentorles

1.         Leg het principe van leren, de 6 leerstrategieën en diverse leermethoden uit.

2.         Leg de nadruk op het aanleren van notities maken in de les en tijdens het studeren.

3.         Besteed uitgebreid aandacht aan het goed aanleren van de vorm van leermethodes.

4.         Reflecteer het hele jaar door met je mentorleerlingen op het leerproces. Laat leerlingen gemaakte toetsen of

opdrachten nalopen aan de hand van een reflectiekaart met vragen over de ingezette leermethoden. Wat

werkte en wat niet? Wat kun je anders doen?

5.         Geef elke leerling een overzicht met alle leerstrategieën uitgelegd.[zie poster Slim Leren Doe je Zo]

 In de vakles

1.         Maak een transfer van de opgedane kennis bij leerlingen over leerstrategieën en leermethoden in de mentorles

naar je vakles.

2.         Benoem in je vakles niet alleen de leermethode die een leerling kan inzetten, maar ook welke leerstrategie

hiermee wordt geactiveerd.

3.         Oefen verder met het maken van notities en samenvattingen voor jouw vak in de klas. Borduur voort op de

methodes die leerlingen in de mentorles hebben aangeleerd. Hoe meer routine, hoe makkelijker het wordt voor

een leerling.

4.         Kijk eens mee met een voorbereiding voor een toets en geef tijdens en naderhand feedback op de ingezette

leermethode(n). 

5.         Besteed het hele schooljaar aandacht aan het inzetten van leerstrategieën en leermethoden.

[1] Kirschner, P. (2015, 9 juni). Typen of schrijven. Didactief online. Geraadpleegd op 10 maart 2024, van  

    https://didactiefonline.nl/blog/paul-kirschner/typen-of-schrijven

[2]  Surma, T. en P. Kirschner (ea). (2019). Wijze lessen. Twaalf bouwstenen voor effectieve didactiek. Ten Brink

Uitgevers, Meppel.